24 februari 2024 | American Psycho Review
NIEUWSBRIEF 24 FEBRUARI 2024 (NL)
Ik lees de boeken van Bret Easton Ellis opnieuw en de afgelopen twee weken stonden in het teken van American Psycho: het verhaal van Patrick Bateman, die vanuit eerste persoon enkelvoud een relatief zinloos leven beschrijft. Patrick gaat naar sterrenrestaurants, raakt verstrikt in polyfone gesprekken met collega’s over kleding en beschrijft de oppervlaktes van zijn leven in vermoeiend detail: ‘a new tv monitor with a twenty-seven-inch screen, the CX-2788 from Toshiba, has a built-in MTS decoder, a CCD comb filter, programmable channel scan, a super-VHS connection, seven watts per channel of power, with an additional ten watts dedicated to drive a subwoofer for extra low-frequency oomph, and a Carver Sonic Holographing sound system that produces a unique stereo 3-D sound effect.’ Ook verhaalt Patrick nauwgezet hoe hij verschillende daklozen en vrouwen op martelt en vermoordt—American Psycho is vaak gelezen als een ziekelijk racistisch en misogyn boek.
Dat is het niet. American Psycho is een stilistisch meesterwerk en conceptueel geniaal: het verwijst vanuit een koortsdroom naar het verhaal dat eigenlijk centraal staat, maar nooit wordt beschreven. We lezen geen vertoog van Bateman die langzaamaan dieper afdaalt in de hel van het Amerikaans kapitalisme eind jaren tachtig—waarin alles ‘surface surface surface’ is en het laatste restje menselijkheid is verkocht—we lezen fragmenten die Patrick inbrengt als alternatief op zijn werkelijkheid, die hij niet aan ons kan beschrijven. American Psycho is een fantasie-relaas, waarin we de gedachtes meekregen die Bateman op de werkelijkheid projecteert om er grip op te krijgen. We lezen de ziekelijke fantasieën van iemand die zichzelf en zijn eigen werkelijkheid probeert weg te vagen. Aan ons de taak die onbenoemde werkelijkheid te construeren.
Patrick is een diep onzekere homoseksuele man met verlammende schuldgevoelens over zijn seksualiteit. Hij is een sul die niet goed mee kan komen in de wereld van haute finance. Hij is in de ogen van zijn overleden vader een mislukkeling, ondanks dat hij zijn leven naar diens wensen heeft ingericht. Zijn moeder zit in een gesticht en hij kan daar niet mee omgaan. Zijn broer leidt een leven van relatieve vrijheid en autonomie waarnaar Patrick zo verlangt—en hij haat zijn broer daarom. De enige die Patrick nog meer haat, is hijzelf en de enige manier waarop hij uiting kan geven aan zijn zelfhaat en verdrongen homoseksualiteit, is door zijn uitgebreide martelfantasieën over vrouwen (“My … my need to engage in … homicidal behavior on a massive scale cannot be, um, corrected,” […] “But I … have no other wat to express my blocked … needs”). De enige manier waarop hij met zichzelf (rijke erfgenaam die niet hoeft te werken) kan leven in een wereld die hij diep onrechtvaardig acht, is door te verzinnen hoe hij zwervers haat en vermoord. Het zijn geen fantasieën waar hij plezier uit haalt. Het zijn beelden waardoor hij zichzelf weerzinwekkender en weerzinwekkender vindt.
Patrick Bateman is een personage dat bij juiste lezing van het boek een oeverloos medelijden opwekt. American Psycho is een boek over zelfhaat, maar beschrijft die zelfhaat nooit direct. De lezer moet het in zichzelf vinden. Het is een boek over de onmogelijkheid tot diepere verbinding, maar omdat de schrijver inziet dat hij die onmogelijk nooit écht kan beschrijven (daarvoor zou een dergelijke verbinding mogelijk zijn), draait hij het om. Ellis beschrijft de absolute antithese van wat hij eigenlijk wil schrijven. American Psycho is een moderne literaire toepassing van de via negativa.
En waar The Wasteland van Eliot nog kiest om het individu te bevrijden uit zijn eigen cirkel door God te introduceren, is dat voor Ellis onmogelijk (of, met dezelfde thematiek als American Psycho: Kaddish van Ginsberg). Hij kan niet meer ontsnappen. Er is geen individu tegenover God, het absolute, er is alleen nog meer een individu—helemaal alleen. Ihm ist als ob es tausend Stäbe gäbe und hinter tausend Stäbe keine Welt. Ellis: ‘I saw a desert landscape that was unending, resembling some sort of crater, so devoid of reason and light and spirit that the mind could not grasp it on any sort of conscious level and if you came close the mind would reel backward, unable to take it in.’
Dat alles zou voor een loodzwaar boek kunnen zorgen, maar Ellis’ stijl geeft het boek vleugels. Ellis bezit de gave eindeloze zinnen te kunnen schrijven waar je doorheen racet zonder om te kijken. Zijn dialoog is levendig en origineel. Elk woord staat moeiteloos op de juiste plek. Maar meer nog dan al het andere is Ellis grappig: American Psycho is een hilarisch boek. Neem de volgende zin: ‘Unable to mainstain a credible public persona, I find myself roaming the zoo in Central park, restlessly.’ Wat een zin. Of midden in een scene waarin Bateman met een gedrogeerde vriendin naar bed gaat—understatement: niet volledig consensueel—en haar vraagt waar haar lithium ligt. De vriendin mompelt wat en trekt een kussen over haar hoofd. ‘Again she mumbles, again it doesn’t make sense. “Courtney,” I warn, getting furious, “if you just said what I think you said: that your lithium is in a carton in the freezer next to the Frusen Glädjé and is a sorbet”—I’m screaming this—“if this is really what you said then I will kill you. Is it a sorbet? Is your lithium really a sorbet?”’ Of als Patrick langs een jongleur komt en overweegt deze te vermoorden: ‘I move on in search of a less dorky target. Though If he’d been a mime, odds are he’d already be dead.’
American Psycho staat eenzaam aan de top. Het is de meest menselijk mogelijke kritiek op de humanistische erfenis van de verlichting die op drie keer niets is uitgelopen. Misschien had Patrick zijn fantasieën moeten verwerkelijken (‘Well, though I know I should have done that, instead of not doing it…’)—was hij dan iets meer geweest. Het maakt niet uit. THIS IS NOT AN EXIT.